ه . محی الدين عربی حاتمی طائی اندلسی . از اولاد حاتم طائی است . در
اندلس تولد يافته اما ظاهرا بيشتر عمر خود را در مكه و سوريه گذرانده‏
است . شاگردان شيخ ابومدين مغربی اندلسی از عرفای قرن ششم است . سلسله‏
طريقتش با يك واسطه به شيخ عبدالقادر گيلانی سابق الذكر می‏رسد .
محی الدين كه احيانا به نام ابن العربی نيز خوانده می‏شود ، مسلما
بزرگترين عرفای اسلام است . نه پيش از او و نه بعد از او كسی به پايه او
نرسيده است . به همين جهت او را " شيخ اكبر " لقب داده‏اند .
عرفان اسلامی از بدو ظهور قرن به قرن تكامل يافت . در هر قرنی - چنانكه‏
اشاره شد - عرفای بزرگی ظهور كردند و به عرفان تكامل بخشيدند و بر
سرمايه‏اش افزودند . اين تكامل تدريجی بود ولی در قرن هفتم به دست محی‏
الدين عربی " جهش " پيدا كرد و به نهايت كمال خود رسيد .
محی الدين عرفان را وارد مرحله جديدی كرد كه سابقه نداشت . بخش دوم‏
عرفان يعنی بخش علمی و نظری و فلسفی آن وسيله محی الدين پايه گذاری شد .
عرفای بعد از او عموما ريزه خوار سفره او هستند . محی الدين علاوه بر
اينكه عرفان را وارد مرحله جديدی كرد يكی از اعاجيب روزگار است .
انسانی است شگفت و به همين دليل اظهار عقيده‏های متضادی درباره‏اش شده‏
است .
برخی او را ولی كامل ، قطب الاقطاب می‏خوانند و بعضی ديگر تا حد كفر
تنزلش می‏دهند . گاهی مميت الدين و گاهی محی الدين اش می‏خوانند . صدر
المتألهين فيلسوف بزرگ و نابغه عظيم اسلامی نهايت احترام برای او قائل‏
است . محی الدين در ديده

او از بوعلی سينا و فارابی بسی عظيمتر است .
محی الدين بيش از دويست كتاب تأليف كرده است . بسياری از كتابهای‏
او و شايد همه كتابهايی كه نسخه آنها موجود است ( در حدود سی كتاب )
چاپ شده است . مهمترين كتابهای او يكی " فتوحات مكيه " است كه‏
كتابی است بسيار بزرگ و در حقيقت يك دائره المعارف عرفانی است .
ديگر كتاب فصوص الحكم است كه اگر چه كوچك است ولی دقيقترين و
عميقترين متن عرفانی است . شروح زياد بر آن نوشته شده است . در هر عصری‏
شايد دوسه نفر بيشتر پيدا نشده باشند كه قادر به فهم اين متن عميق باشند.
محی الدين در سال 638 در دمشق درگذشت و همانجا دفن شد . قبرش در شام‏
هم اكنون معروف است .
و . صدرالدين محمد قونوی . اهل قونيه ( تركيه ) و شاگرد و مريد و پسر
زن محی الدين عربی . با خواجه نصير الدين طوسی و مولوی رومی معاصر است .
بين او و خواجه نصير مكاتبات رد و بدل شده و مورد احترام خواجه بوده‏
است . ميان او و مولوی در قونيه كمال صفا و صميميت وجود داشته است .
قونوی امامت جماعت می‏كرده و مولوی به نماز او حاضر می‏شده است و ظاهرا
همچنانكه نقل شده مولوی شاگرد او بوده و عرفان محی الدينی را كه در
گفته‏های مولوی منعكس است از او آموخته است . گويند روزی وارد محفل‏
قونوی شد . قونوی از مسند خود حركت كرد و آن را به مولوی داد كه بر آن‏
بنشيند . مولوی ننشست و گفت جواب خدا را چه بدهم كه بر جای تو تكيه‏
زنم ؟ قونوی مسند را به دور انداخت و گفت مسندی كه تو را

نشايد ما را نيز نشايد .
قونوی بهترين شارح افكار و انديشه‏های محی الدين است . شايد اگر او
نبود محی الدين قابل درك نبود . مولوی وسيله قونوی با مكتب محی الدين‏
آشنا شد . اينكه گفته می‏شود مولوی شاگرد قونوی بوده است ظاهرا مربوط به‏
اخذ افكار و انديشه‏های محی الدين است . انديشه‏های محی الدين در مثنوی و
در ديوان شمس منعكس است . كتابهای قونوی از كتب درسی حوزه‏های فلسفه و
عرفان اسلامی در شش قرن اخير است .
كتابهای معروف قونوی عبارت است از : مفتاح الغيب ، نصوص ، فكوك .
قونوی در سال 672 ( سال فوت مولوی و خواجه نصيرالدين طوسی ) و يا سال‏
673 در گذشته است .
ز . مولانا جلال الدين محمد بلخی رومی معروف به مولوی صاحب كتاب جهانی‏
" مثنوی " . از بزرگترين عرفای اسلام و از نوابغ جهان است . نسبش به‏
ابوبكر می‏رسد . مثنوی او دريائی است از حكمت و معرفت و نكات دقيق‏
معرفة الروحی و اجتماعی و عرفانی . در رديف شعرای طراز اول ايران است .
مولوی اصلا اهل بلخ است . در كودكی همراه پدرش از بلخ خارج شد . پدرش‏
او را با خود به زيارت بيت الله برد . با شيخ فريدالدين عطار در
نيشابور ملاقات كرد .
پس از مراجعت از مكه همراه پدر به قونيه رفت و آنجا رحل اقامت‏
افكند . مولوی در ابتدا مردی بود عالم و مانند علمای ديگر همطراز خود به‏
تدريس اشتغال داشت و محترمانه می‏زيست تا آنكه با شمس تبريزی عارف‏
معروف برخورد ، سخت مجذوب او گرديد و ترك همه چيز كرد .

ديوان غزلش به نام شمس است . در " مثنوی " مكرر با سوز و گداز از
او ياد كرده است . مولوی در سال 672 در گذشته است .
ح . فخرالدين عراقی همدانی شاعر و غزلسرای معروف . شاگرد صدرالدين‏
قونوی و مريد و دستپرورده شهاب الدين سهروردی سابق الذكر است . در سال‏
688 در گذشته است .

عرفای قرن هشتم

الف . علاء الدوله سمنانی . نخست شغل ديوانی داشت ، كناره گرفت و در

سلك عرفا در آمده و تمام ثروت خود را در راه خدا داد . كتب زيادی‏

تأليف كرده است . در عرفان نظری عقائد خاص دارد كه در كتب مهم عرفان‏

طرح می‏شود . در سال 736 در گذشته است . خواجوی كرمانی شاعر معروف از

مريدان او بوده و در وصفش گفته است :

ب . عبدالرزاق كاشانی . از محققين عرفای اين قرن است . فصوص محی‏
الدين و منازل السايرين خواجه عبدالله را شرح كرده است و هر دو چاپ شده‏
و مورد مراجعه اهل تحقيق است .
بنا به نقل صاحب " روضات الجنات " در ذيل احوال شيخ عبد الرزاق‏
لاهيجی ، شهيد ثانی از عبدالرزاق كاشانی ثناء بليغ كرده

است . بين او و علاء الدوله سمنانی در مسائل نظری عرفان كه وسيله محی‏
الدين طرح شده است مباحثات و مشاجراتی بوده است . وی در سال 735 در
گذشته است .
ج . خواجه حافظ شيرازی . حافظ ، علی رغم شهرت جهانيش تاريخ زندگيش‏
چندان روشن نيست . قدر مسلم اين است كه مردی عالم و عارف و حافظ و
مفسر قرآن كريم بوده است . خود مكرر به اين معنی اشاره كرده است :

عشقت رسد به فرياد گر خود بسان حافظ قرآن زبر بخوانی با چارده‏

روايت

با اينكه اينهمه در اشعار خود از پير طريقت و مرشد سخن گفته است‏
معلوم نيست كه مرشد و مربی خود او كی بوده است . اشعار حافظ در اوج‏
عرفان است و كمتر كسی قادر است لطائف عرفانی او را درك كند . همه‏
عرفانی كه بعد از او آمده‏اند اعتراف دارند كه او مقامات عاليه عرفانی‏
را عملا طی كرده است .
برخی از بزرگان بر برخی از بيتهای حافظ شرح نوشته‏اند ، مثلا محقق جلال‏
الدين دوانی ، فيلسوف معروف قرن نهم هجری رساله‏ای در شرح اين بيت :

تأليف كرده است .

حافظ در سال 791 در گذشته است ( 1 ) .

د . شيخ محمود شبستری آفريننده منظومه عرفانی بسيار عالی موسوم به ة

گلشن راز " . اين منظومه يكی از كتب عرفانی بسيار عالی به شمار می‏آيد و

نام سراينده خويش را جاويد ساخته است . شرحهای زيادی بر آن نوشته شده‏

است . شايد از همه بهتر شرح شيخ محمد لاهيجی است كه چاپ شده و در

دسترس است . مرگ شبستری در حدود سال 720 واقع شده است .

ه . سيد حيدر آملی . يكی از محققين عرفا است . كتابی دارد به نام ة

جامع الاسرار " كه از كتب دقيق عرفان نظری محی الدينی است و اخيرا به‏

نحو شايسته‏ای چاپ شده است . كتاب ديگر او " نص النصوص " در شرح ة

فصوص " است . وی معاصر فخرالمحققين حلی فقيه معروف است . سال وفاتش‏

دقيقا معلوم نيست .

و . عبدالكريم جيلی صاحب كتاب معروف " الانسان الكامل " . بحث ة

انسان كامل " به شكل نظری اولين بار وسيله محی الدين عربی طرح شده و بعد

مقام مهمی در عرفان اسلامی يافت .

پاورقی :
. 1 حافظ در حال حاضر محبوب‏ترين چهره شعرای فارسی زبان در ايران است‏
. ماترياليستهای فرصت طلب سعی كرده‏اند از حافظ نيز چهره‏ای ماترياليست‏
و لااقل شكاك بسازند و از محبوبيت او در راه اهداف ماترياليستی خود سود
جويند . ما در مقدمه چاپ هشتم " علل گرايش به ماديگری " درباره حافظ
نيز مانند " حلاج " از اين نظر بحث كرده‏ايم .

صدر الدين قونوی شاگرد و مريد محی الدين در كتاب " مفتاح الغيب ة
فصل مشبعی در اين زمينه بحث كرده است . تا آنجا كه اطلاع داريم دو نفر
از عرفا كتاب مستقل به اين نام تأليف كرده‏اند . يكی عزيزالدين نسفی از
عرفای نيمه دوم قرن هفتم ، و ديگر همين عبدالكريم جيلی ، و هر دو به اين‏
نام چاپ شده است . جيلی در سال 805 در 38 سالگی در گذشته است . بر ما
روشن نيست كه عبدالكريم ، اهل جيل بغداد بوده يا اهل جيلان ( گيلان ) .

عرفای قرن نهم

الف . شاه نعمت الله ولی . اين مرد نسب به علی عليه‏السلام می‏برد و از
معاريف و مشاهير عرفان و صوفيه است . سلسله نعمة الهی در عصر حاضر از
معروفترين سلسله تصوف است . قبرش در ماهان كرمان مزار صوفيان است .
گويند 95 سال عمر كرد و در سال 820 يا 827 يا 834 درگذشت . اكثر عمرش‏
در قرن هشتم گذشته و با حافظ شيرازی ملاقات داشته است . اشعار زيادی در
عرفان از او باقی است .
ب . صائن الدين علی تركه اصفهانی . از محققين عرفا است . در عرفان‏
نظری محی الدينی يد طولا داشته است . كتاب " تمهيد القواعد " وی كه‏
اكنون در دست است و چاپ شده است دليل تبحر او در عرفان است و مورد
استفاده و استناد محققين بعد از وی است .
ج . محمد بن حمزه فناری رومی . از علمای كشور عثمانی است . مردی جامع‏
بوده است و كتب زياد تأليف كرده است . شهرت او به

عرفان به واسطه كتاب " مصباح الانس " وی است كه شرح كتاب " مفتاح‏
الغيب " صدر الدين قونی است .
شرح كردن كتب محی الدين عربی و يا صدر الدين قونوی كار هر كسی نيست .
فناری اين كار را كرده است و محققين عرفان كه پس از وی آمده‏اند ارزش‏
اين شرح را تأييد كرده‏اند .
اين كتاب در تهران با چاپ سنگی با حواشی مرحوم آقاميرزا هاشم رشتی از
عرفای محقق صد ساله اخير چاپ شده است . متأسفانه به علت بدی چاپ‏
مقداری از حواشی مرحوم آقا ميرزا هاشم غير مقرو است .
د . شمس الدين محمد لاهيجی نور بخشی شارح " گلشن راز " محمود شبستری‏
. معاصر مير صدرالدين دشتكی و علامه دوانی بوده و در شيراز می‏زيسته است و
مطابق آنچه قاضی نور الله در " مجالس المؤمنين " نوشته است صدر الدين‏
دشتكی و علامه دوانی كه هر دو از حكمای برجسته عصر خود بودند نهايت‏
احترام و تجليل از وی می‏كرده‏اند .
وی مريد سيد محمد نوربخش بوده و سيد محمد نور بخش شاگرد ابن فهد حلی‏
بوده كه ذكرش در تاريخچه فقها خواهد آمد . لاهيجی در شرح گلشن راز صفحه‏
698 سلسله فقر خود را كه از سيد محمد نور بخش شروع و به معروف كرخی‏
می‏رسد و سپس به حضرت امام رضا عليه‏السلام و ائمه پيشين تا حضرت رسول‏
صلی الله عليه و آله و سلم منتهی می‏شود ، ذكر می‏كند و نام اين سلسله را
" سلسله الذهب " می‏نهد .
شهرت بيشتر لاهيجی به واسطه همان شرح گلشن راز است

كه از متون عالی عرفان به شمار می‏رود . لاهيجی به طوری كه در مقدمه كتابش‏
می‏نويسد در سال 877 آغاز به تأليف كرده است . تاريخ دقيق وفاتش معلوم‏
نيست ، ظاهرا قبل از سال 900 بوده است .
ه . نورالدين عبدالرحمن جامی . عرب نژاد است و نسب به محمد بن حسن‏
شيبانی فقيه معروف قرن دوم هجری می‏برد . جامی شاعری توانا بوده است .
او را آخرين شاعر بزرگ عرفانی زبان فارسی می‏دانند .
در ابتدا " دشتی " تخلص می‏كرده است ، ولی چون در ولايت جام از
توابع مشهد متولد شده و مريد احمد جامی ( ژنده پيل ) هم بوده است ،
تغيير تخلص داده و به جامی متخلص شده است . می‏گويد :

جامی در رشته‏های مختلف : نحو ، صرف ، فقه ، اصول ، منطق ، فلسفه ،
عرفان تحصيلات عالی داشته و كتب زيادی تأليف كرده است . از آنجمله‏
است شرح فصوص الحكم محی الدين ، شرح لمعات فخرالدين عراقی ، شرح تائيه‏
ابن فارض ، شرح قصيده برده در مدح حضرت رسول ( ص ) ، شرح قصيده ميميه‏
فرزدق در مدح حضرت علی بن الحسين ( ع ) ، لوايح ، بهارستان كه به روش‏
گلستان سعدی است ، نفحات الانس در شرح احوال عرفا .
پاورقی :
. 1 احمد جامی ، شيخ الاسلام لقب داشته است .

جامی مريد طريقتی بهاء الدين نقشبند مؤسس طريقه نقشبنديه است ، ولی‏
همچنانكه محمد لاهيجی با اينكه مريد طريقتی سيد محمد نوربخش بوده است ،
شخصيت فرهنگی تاريخيش بيش از او است جامی نيز با اينكه از اتباع بهاء
الدين نقشبند شمرده می‏شود ، شخصيت فرهنگی و تاريخيش به درجاتی بيش از
بهاء الدين نقشبند است . لهذا ما كه در اين تاريخچه مختصری نظر به جنبه‏
فرهنگی عرفان داريم نه جنبه طريقتی آن ، محمد لاهيجی و عبدالرحمن جامی را
اختصاص به ذكر داديم . جامی در سال 898 در 81 سالگی درگذشته است .
اين بود تاريخچه مختصر عرفان از آغاز تا پايان قرن نهم . از اين به بعد
، به نظر ما عرفان شكل و وضع ديگری پيدا می‏كند . تا اين تاريخ شخصيتهای‏
علمی و فرهنگی عرفانی همه جزء سلاسل رسمی تصوفند ، و اقطاب صوفيه‏
شخصيتهای بزرگ فرهنگی عرفان محسوب می‏شوند و آثار بزرگ عرفانی از آنها
است . از اين به بعد شكل و وضع ديگری پيدا می‏شود .
اولا ديگر اقطاب متصوفه همه يا غالبا آن برجستگی علمی و فرهنگی كه‏
پيشينيان داشته‏اند ندارند . شايد بشود گفت كه تصوف رسمی از اين به بعد
بيشتر غرق آداب و ظواهر و احيانا بدعتهائی كه ايجاد كرده است می‏شود .
ثانيا عده‏ای كه داخل در هيچيك از سلاسل تصوف نيستند ، در عرفان نظری‏
محی الدينی متخصص می‏شوند كه در ميان متصوفه رسمی نظير آنها پيدا نمی‏شود.

مثلا صدر المتألهين شيرازی متوفا در سال 1050 و شاگردش فيض كاشانی‏
متوفا در 1091 و شاگرد شاگردش قاضی سعيد قمی متوفا در 1103 آگاهيشان از
عرفان نظری محی الدينی بيش از اقطاب زمان خودش بوده است با اينكه جزء
هيچيك از سلاسل تصوف نبوده‏اند . اين جريان تا زمان ما ادامه داشته است‏
. مثلا مرحوم آقا محمد رضا حكيم قمشه‏ای و مرحوم آقا ميرزا هاشم رشتی از
علما و حكماء صد ساله اخير ، متخصص در عرفان نظريند بدون آنكه خود عملا
جزء سلاسل متصوفه باشند .
به طور كلی از زمان محی الدين و صدر الدين قونوی كه عرفان نظری پايه‏
گذاری شد و عرفان شكل فلسفی به خود گرفت بذر اين جريان پاشيده شد . مثلا
محمد بن حمزه فناری سابق الذكر شايد از اين گروه باشد . ولی از قرن دهم‏
به بعد اين وضع يعنی پديد آمدن قشری متخصص در عرفان نظری كه يا اصلا اهل‏
عرفان عملی و سير و سلوك نبوده‏اند و يا اگر بوده‏اند و غالبا كم و بيش‏
بوده‏اند از سلاسل صوفيه رسمی بركنار بوده‏اند ، كاملا مشخص است .
ثالثا از قرن دهم به بعد ما در جهان شيعه به افراد و گروههايی‏
برمی‏خوريم كه اهل سير و سلوك و عرفان عملی بوده‏اند و مقامات عرفانی را
به بهترين وجه طی كرده‏اند بدون آنكه در يكی از سلاسل رسمی عرفان و تصوف‏
وارد باشند و بلكه اعتنائی به آنها نداشته و آنها را كلا يا بعضا تخطئه‏
می‏كرده‏اند . از خصوصيات اين گروه كه ضمنا اهل فقاهت هم بوده‏اند و فاق و
انطباق كامل ميان آداب سلوك و آداب فقه است . اين جريان نيز
تاريخچه‏ای دارد كه فعلا مجال آن نيست .

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: